Honderd jaar geleden eindigde in Europa de Eerste Wereldoorlog. De oorlog ging aan Nederland grotendeels voorbij, maar in de betrokken landen is het nog steeds The Great War en La Grande Guerre. Het front liep in België en in Noord-Frankrijk. Miljoenen jonge mannen zaten er in loopgraven tussen de ratten, en werden voortdurend door granaten, geweren en chemische wapens bedreigd. Miljoenen lieten er het leven, miljoenen keerden er verminkt van terug. Een hele generatie werd er verwoest – en nu trekt het gebied hordes toeristen.

 

 

De Nederlandse toerist kan het gebied verkennen met de reisgids van Chrisje en Kees Brants in de hand, Velden van weleer. Reisgids naar de Eerste Wereldoorlog. Dit boek verscheen in 1993 voor het eerst, ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van de wapenstilstand van 11 november 1918. Het is sindsdien meerdere keren herdrukt, herzien en uitgebreid. De tiende, geheel herziene en uitgebreide druk verscheen in oktober 2018. Geen toevallig gekozen moment natuurlijk: in 2018 werd het 100-jarig jubileum gevierd.

 

Hoe zat het ook alweer?
Een wereldoorlog die ook de Grote Oorlog wordt genoemd, is natuurlijk niet samen te vatten in een klein kadertje. Om toch even het geheugen op te frissen: directe aanleiding voor de oorlog was de moord op de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand, op 28 juni 1914 in Sarajevo. Oostenrijk-Hongarije stelde daarop een ultimatum aan Servië, dat niet werd geaccepteerd. Door bondgenootschappen van beide landen werden al snel ook Duitsland, Rusland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk bij de strijd betrokken. Hoewel alle strijdende partijen in het begin optimistisch waren over hun kansen (‘we zijn voor de wijnoogst / voor de kerst weer thuis’), werd het een lange loopgravenoorlog waarin het front de eerste jaren nauwelijks verschoof. Aan beide zijden werden grote verliezen geleden, onder andere vanwege het gebruik van gifgas. Op 11 november 1918 om 11 uur ging de wapenstilstand in, en de oorlog eindigde officieel met het tekenen van de Vrede van Versailles in juni 1919.

 

Velden van weleer is zowel een naslagwerk als een praktische gids: handig voor luiestoelreizen én reizen naar het front. Het eerste hoofdstuk is een historisch overzicht, in de hoofdstukken daarna komen delen van het front aan bod, van west naar oost. Ook hierin worden veldslagen en politieke ontwikkelingen besproken, maar belangrijker zijn de routekaarten en bezienswaardigheden. Tussendoor komen de ooggetuigen van de oorlog aan het woord, via brieven, gedichten, foto’s en verhalen. Onvoorstelbaar wat er allemaal heeft plaatsgevonden op die weidse, kale vlaktes.

Terwijl de strijdende landen van honderd jaar geleden bezig waren met het voorbereiden van herdenkingen en symbolische ontmoetingen, waren Chrisje en Kees Brants druk met het nareizen van het front om hun reisgids up-to-date te maken. In 25 jaar was er veel veranderd, zo schrijven ze in de inleiding en de epiloog. De belangstelling voor de oorlog is in de betrokken landen en daarbuiten enorm toegenomen. Battlefield tours werden steeds gebruikelijker en gemeentes en regio’s investeerden in de renovatie van oude musea en in de bouw van nieuwe. Dit heeft het gebied veranderd. Een stad als Ieper, zo stellen de auteurs terecht, is tijdens de oorlog volledig verwoest, maar dankt haar tegenwoordige rijkdom aan diezelfde oorlog. Het interactieve museum In Flanders Fields, de Last Post bij de Menenpoort, de loopgraven en begraafplaatsen in de omgeving: ze trekken dagelijks stromen toeristen, met name Britse. En al die mensen moeten ergens slapen, ergens eten en ergens souvenirs kopen – helmen van chocola bijvoorbeeld. Een gigantische bron van inkomsten voor de kleine stad.

 

loopgraaf
Soldaat in een loopgraaf, Eerste Wereldoorlog.

 

De auteurs zijn niet blind voor hun eigen bijdrage aan de vlucht die het slagveldtoerisme genomen heeft. Hun goed leesbare gids zal voor velen een bezoek aan de overblijfselen van het front hebben vergemakkelijkt. Het zal ook mensen hebben aangemoedigd verder te kijken dan geijkte plaatsen als Ieper, Verdun en de Somme. Het toerisme in dit gebied heeft het oude front toegankelijker gemaakt en overblijfselen en getuigenissen veiliggesteld die anders verdwenen zouden zijn. Tegelijkertijd heeft het vercommercialisering in de hand gewerkt, schrijven Chrisje en Kees Brants, en de ervaring van de bezoeker veranderd. De kans om in de bossen op onontdekte relieken te stuiten is miniem geworden, net als de kans om met een handjevol mensen de laatste eer te bewijzen aan de gevallenen in Ieper. Is dat erg? Niet per se, maar het toont ons opnieuw het bekende wankele evenwicht tussen ‘goed toerisme’ en ‘overtoerisme’ (zie bijvoorbeeld onze verhalen over toeristen in Amsterdam en in Boedapest)

De ervaringen aan het front hebben in de jaren na de Eerste Wereldoorlog de kunst en literatuur sterk beïnvloed. Er waren veel soldaten die dagboeken bijhielden en later memoires of autobiografische romans publiceerden. Vrijwel alle schrijvende veteranen benadrukken dat het onmogelijk is de waanzin van de oorlog aan achtergebleven burgers over te brengen, maar daar lijken ze toch aardig in geslaagd. Hun boeken waren al tijdens de oorlog ontzettend populair, en ook nu zijn de klassiekers nog steeds lezenswaardig (zie ook onze leestips onderaan). Chrisje en Kees Brants in Velden van weleer goed gebruik van het vele beschikbare materiaal: tekstfragmenten, foto’s en kunstwerken illustreren de historische gebeurtenissen.

Misschien ben je al een ervaren battlefield tourist, misschien ben je op zoek naar een interessante (maar niet per se vrolijk stemmende) invalshoek voor je volgende reis, misschien heb je interesse in geschiedenis maar ben je niet van plan je stoel te verlaten, het maakt niet uit: wij kunnen Velden van weleer van harte aanbevelen.

 


 

Boekentips: 11 x lezen over de Eerste Wereldoorlog

Een selectie uit het enorme aanbod aan literatuur over de Eerste Wereldoorlog. Romans of memoires van veteranen, hedendaagse romans en poëzie, van verschillende zijden van het front.

Erich Maria Remarque – Van het westelijk front geen nieuws (Im Westen nichts Neues)
Duitse klassieker uit 1929. Een anti-oorlogsroman van veteraan Remarque die als tiener naar het front werd gestuurd.

Henri Barbusse – Het vuur (Le feu)
Franse klassieker uit 1916. Barbusse nam als schrijver op leeftijd vrijwillig dienst in het Franse leger en schreef deze autobiografische roman op basis van zijn dagboekaantekeningen.

Stefan Hertmans – Oorlog en terpentijn
Reconstructie van het leven van Hertmans’ grootvader die aan het Belgische front vocht.

Siegfried Sassoon – Memoirs of a Fox-hunting Man en The War Poems 
Britse war poet die naast poëzie ook zijn memoires over de oorlog publiceerde.

John McCrae – In Flanders Fields
Canadese soldaat en schrijver van waarschijnlijk het beroemdste gedicht over de Eerste Wereldoorlog, In Flanders Fields. 

Jean Echenoz – 14
Hedendaagse novelle over Anthime, zijn liefde voor Blanche en de Eerste Wereldoorlog.

Ernest Hemingway – Afscheid van de wapenen (A Farewell to Arms)
Amerikaanse klassieker uit 1929, deels gebaseerd op Hemingways ervaringen als vrijwilliger bij het Rode Kruis tijdens de oorlog.

Louis Ferninand Céline – Reis naar het einde van de nacht (Voyage au bout de la nuit)
Céline diende in het Franse leger en zijn ervaringen daar hebben grote invloed gehad op zijn eerste roman en grootste literaire succes.

Ernst Jünger – Oorlogsroes
Controversiële, de strijd verheerlijkende roman uit 1920, gebaseerd op Jüngers eigen frontervaringen.

Philippe Claudel – Grijze zielen
In een dorpje niet ver van het front wordt in 1917 een meisje vermoord. Roman die in 2003 bekroond is met de Prix Renaudot.

Sebastian Barry – Een lange, lange weg
Ierse, hedendaagse roman waarin zowel de Eerste Wereldoorlog als de Ierse Paasopstand een rol spelen.